EEN DORP ONTSTAAT

Hegelsom bestond eeuwenlang uit niet meer dan een aantal verspreid gelegen boerderijen, die veelal aan de rand van twee akkercomplexen lagen. ln het noordelijk deel waren grotere boerderijen (Fleurs hof, Wiennes hof, Schouten, De Cogel) gesitueerd aan het veld dat tot aan Horst (Bemmelstraat) reikte. ln het zuidelijk deel waren een paar boerderijen gelegen bij een viertal kampen (de grote boerderij Hombergh, en de boerderijen Verheijen, Francken en Verhaegh). Een van deze boerderijen was bijzonder omdat ze later de naamgever werd van het dorp dat in de jaren ‘1930 werd gesticht: de boederij Hegelsum op de hoek Stationsstraat-Asdonckerweg. Deze boerderij werd waarschijnlijk bewoond door de gelijknamige familie Van Hegelsom, waarvan nog steeds een grafkruis in het atrium van de Horster kerk wordt bewaard. Ten westen van deze twee akkercomplexen waren de uitgebreide heidevelden van de ‘Hegelsomsche heide’, met schapenkooien van onder andere de Hombergh. ln de loop van de negentiende eeuw komen hier nieuwe ontginningen op gang en wordt deze min of meer statische situatie doorbroken.

Een bijzondere nederzetting ontstond ten westen van de Grote Molenbeek, het buurtschap De Dyck. Vanuit deze nederzetting werd gebruik gemaakt van de weidegrond in het beekdal, van een aantal kampontginningen en van de Overdyckse heidevelden en de Reuls. Het bijzondere ruimtelijke patroon van De Dyck bestaat uit een driehoekige kraal, omsloten door een pad, waaraan ook een aantal boerderijen zijn gelegen.

Het gehucht Hegelsom behoorde in 1724 tot de drie middelgrote gehuchten (naast Oostenrrjk en Meterik) van Horst, Er waren in dat jaar 47 schatplichtigen, die gemiddeld 3,7 gulden aan belasting betaalden. Daarmee behoorde Hegelsom tot de middengroep.

Door de komst van kunstmest, maar vooral door heel hard werken wordt de heide ontgonnen. J.M. van Hegelsom beschrijft in Horster Historiën wat dat betekende: “Kleine boeren konden hun bedrijf uitbreiden. Tal van boerenzoons, die door gebrek aan cultuurgrond, in het verleden niet in staat waren geweest een eigen bedrrjf te beginnen en een gezin te stichten, konden dit nu wel.” Graanimporten uit onder andere de Verenigde Staten en bevolkingsgroei en verstedelijking veranderen het karakter van het boerenbedrijf op de zandgronden vanaf het einde van de negentiende eeuw. Het gebied tussen Hegelsom en Meterik wordt eerst ontwikkeld (Knorren en voor-America). Dan volgt in de tweede helft van de negentiende eeuw de aanpak van de voormalige Hegelsomse heíde om arbeidsintensievere landbouw, zoals tuinbouw of kippenhouderij mogelijk te maken. ln Hegelsom worden in die tijd veel kippen gehouden. ln 1921 wordt aan de Spoorweg in Hegelsom het Pluimveefokstation gebouwd Later – in de jaren zestig – volgt nog de Pluimveevakschool aan de Stationsstraat.

Met het stijgen van het inwonertal groeit in Hegelsom de behoefte aan eigen voorzieningen. ln 1930 wordt een school gesticht, waar jarenlang de beroemde, uit Maasbree afkornstige meester Wijnen de scepter zwaait. Hij is een wijd en zqd vermaard onderwijsvernieuwer die zijn eigen lesmethodes ontwikkelt. Enkele jaren later wordt nabij de school, met veel zelfwerkzaamheid van de lokale gemeenschap, een eigen kerk en pastorie gesticht. Weer later wordt nabij de dorpskern een van de eerste sociale woningbouwprojecten van Horst gerealiseerd. Al met al ontstaat in de laren ‘1930 bij het kruispunt van de belangrijkste wegen Kogelstraat en Heijnenstraat met Pastoor Debijestraat en Kruisstraat) bij de kerk een planmatig aangelegd dorp, waar ook andere voozieningen door middenstanders worden opgericht.

Waardevolle bebouwingen

Gemeentelijke monumenten

1  Pastoor Debeijestraat 2 -4, kerken pastorie R.K. kerk St. Hubertus en pastorie, gebouwd begin jaren dertig van de 20$e eeuw naar ontwerp van de architect J. Franssen. Het betreft een kruiskerk met verlaagd transept. Aan de weerszijden uitgebreid met een zijschip.

2 Pastoor Debeijestraat 8, school

3 Stationstraat 131. Monumentale boerderij, gebouwd in 1939 naar een ontwerp van de Horsterarchitect M,. Keijsers. Opgetrokken in schoon metselwerk in half steens verband. De boerderij bestaat uit twee parallelle vleugels. Het erf is aan de wegzijde afgesloten door een muur met inrijpoort. Met name de opzet en situering van het woonhuis maakt deze boerderij tot een overgangstype tussen langgevelachtige en het niet streekgebonden boerderijtypes.

Karakteristieke panden

Deze lijst is samengesteld i.s.w. met de st. Heemkunde Hegelsom. samen met de leden is een groslijst gemaakt. Deze is door de commissie Ruimtelijke Kwaliteit gewaardeerd/ beoordeeld. Het is een dynamische lijst afhankelijk van de ontwikkelingen van de historische panoen kunnen er objecten bij komen of van afvallen.

De lijst telt nu 61 panden

Waardevolle landschappen

De Groote Molenbeek de oorsprong van Hegelsom

De oorsprong van Hegelsom ligt op de randen van velden en oude bouwlanden evenwijdig aan de Groote Molenbeek. Aan de westzijde van deze beek is een ontginningslijn wat nu de Stationsstraat is met daaraan nog een aantal karakteristieke langgevelboerderijen en bijbehorende monumentale boombeplanting. Op oude kaarten lopen over deze akkers een aantal veldwegen. Een route van oost naar west vanaf Horst (Berkel)via Homberg richting de Peel. Een andere route van noord naar zuid, de Kogelweg, vormt een verbinding met Meterik en tot aan het einde van de 18″ eeuw de rand met het woeste gebied van de Peel. Op het kruispunt van deze beide routes wordt later het dorp Hegelsom gesticht.

Hoogteverschillen van voormalige akkerranden en dalvormige laagtes zíjn nog op diverse plaatsen aanwezig is. Een mooi voorbeeld hiervan aan de Hagelkruisweg aan de noordzijde van Hegelsom. Waar karakteristieke bebouwing van zorgboerderq “Wienes” en monumentale beplanting de plek markeren.

Aan de oostzijde van de Groote Molenbeek is een buurtschap rondom een dríehoekige brink. Het ligt aan de noordzijde van het langgerekte akkercomplex de Ulfterhoek dat zich uitstrekt tot op het grondgebied van Sevenum. De voormalige drinkplaats aan de Sint Jorisweg bestaat nog steeds. Oude karakteristieke langgevelboerderijen en nieuwe bouwvormen wisselen hier elkaar af.

Het beekdal van de Groote Molenbeek is op het grondgebied van Hegelsom erg breed en kleinschalig. Een gevarieerd landschap met hoogteverschillen van lagere weilanden en hogere kleine akkers en iandschapselementen langs erfgrenzen en greppels. Een strook evenwijdig aan de Niesstraat is ook opgenomen op de landelijke kaart met groen erfgoed als kansrijk gebied. Dit betekent dat in dit gebied landschapselementen met autochtonen bomen en struiken aanwezig zijn van voor 1850.

Ontginningen

Heideontginning

Het gebied ten westen van de Kogelstraat was tot ver in de 18″ eeuw onontgonnen gebied. Uitgestrekte heidevelden met de naam Hegelsommer Weertling verwijzen wellicht naar gemeenschappelijk gebruik voor begrazing. Verder zijn er een aantal doodlopende wegen richting het moerasgebied van de Peel met kleine kampen zoals Tiggel. Met de komst van kunstmest werd het mogeiijk om deze heidevelden in cultuur te brengen. Richting het westen ontstaat zo een strak en recht patroon van wegen met laanbeplanting en een regelmatige blokverkaveling. Kleinere boeren vestigen zich en richten zich op tuinbouw en kippen. Zo ontstaat een kleinschalig gevarieerd landschap van lanen, landschapselementen en erfbeplantingen met de langgevelboerderij als bebouwing. Dit karakteristieke gebied strekt zich uit tot aan de zuidrand van de kern Meterik.

ln de afgelopen decennia heeft in dit gebied de agrarische functie plaats gemaakt voor wonen of de combinatie wonen-werken. Een gewilde locatre voor wie “landelijk” wilwonen. Een terugkerend landschapselement zijn de hoge beukenhagen. lndertijd aangepiant als windscherm aan de westzijde van het perceel. Met de functieverandering van agrarisch naar wonen zijn deze hagen niet meer regelmatig gesnoeid en uitgegroeid tot hoge markante compacte beukenlaantjes.

Het gebied aan de oostzijde van Hegelsom wordt later ontgonnen. ln de eerste decennia van de vorige eeuw. Getuige het veldkruis met aan beide zijden een Hollandse linde aan de Dijkerheideweg dat dateert van 1919 en is geplaatst vanwege de voltooide ontginningswerkzaamheden in dat jaar. Het gebled heeft een grootschalig en open karakter zonder bebouwing en strekt zich uit tot Grubbenvorst. Vanaf het begin van de 21e eeuw is hier de ontwikkeling van het agrarisch bedrijventerrein Greenport Venlo.

Grootschalige Bosaanplant

Alvorens de heidevelden worden ontgonnen en in cultuur gebracht zien rrre op de topografische kaart van 1900 de aanleg van bospercelen. De aanplant van grove den werd gebruikt in de mijnbouw. Namen zoalsMevrouwbosweg en Graafsebosweg verwijzen hier nog naar. Vanaf de jaren ’20 in de vorige eeuw worden de bospercelen gekapt en ontgonnen naar landsbouwgrond. Bospaden worden aangeplant en zijn inmiddels monumentale lanen geworden.

Met name aan de zuidkant van de spoorlijn heeft, op het grondgebied van Hegelsom het landschap een soort van inversie ondergaan; van besloten bospercelen (vlakken) met bospaden (lijnen) naar grootschalig open (vlakken) met monumentale laanbeplanting (lijnen).

ln het gebied aan de oostzljde van Hegelsom ligt aan de sint Jorisweg nog steeds een bosperceel Dit is de zuidpunt van de landduinen van de Reulsberg. Evenals het beekdal van de Groote Molenbeek is dit bosgebied opgenomen op de landelijke kaart met groen erfgoed.

Aan en afvoer van water in deze ontginningen vindt plaats middels een stelsel van gegraven watergangen ln het westelijk deel is dat de Peelloop op de grens van het grondgebied van Hegelsom en Sevenum

Het dorp Hegelsom

ln de jaren 30 van de vorige eeuw worden een school en kerk gebouwd. Het stedenbouwkundig plan ts typisch voor de wederopbouw periode met centraal de kerk, school en begraafplaats. De indertijd aangeplante bomen zijn inmiddels monumentaal en markeren het dorpscentrum.

ln het dorp zijn nog een aantal oude groenelementen bewaard gebleven. Zo staat op de begraafplaats een oude meerstammige zomereik. Deze boom is overgebleven uit de oude houtwal welke in het verleoen rondom het erf van de boerderij Homberg stond. Tussen de woonhuizen achter de Kogelstraat en de Pastoor Debijestraat is op de locatie van een oude drinkpoel nog steeds een groene oase met monumentale bomen.

Dorpsuitbreidingen in de 20e eeuw worden gerealiseerd op het akkercomplex “Homberg” Het noordelijk deel hiervan is thans onderdeel van het kassengebied Kraneveld.

Bijzondere plekken en lijnen.

Tongerloseweg Stationsweg en Heijnenstraat

De Tongerloseweg is onderdeel van een oude handelsroute. Deze route liep van noord naar zuid tussen Venray en Sevenum en passeert meerdere dorpen en buurtschappen. De stationsstraat loopt langs de oostrand van het oude akkercomplex en is nog steeds een belangrijke verbindingsroute tussen Horst en Sevenum. De Heijnenstraat loopt langs de westrand van het oude akkercomplex en is nu een belangrijke ontsluitingsweg van het dorp. Richting het noorden via de Kogelstraat naar de dorpskern Horst en richting het zuiden naar het station. Langs deze wegen staat karakteristieke bebouwing zoals langgevelboerderijen en bijbehorende monumentale bomen zoals leistructuren van linde.

Aan de zuidrand van het dorp, ten oosten van de Heijnenstraat, ligt de toegangsweg naar het erf van boerderij D’n Heijn. De boerderijdateerde van vóór 1880 en is afgebrand door een vliegtuigcrash in WOII. Een oude waterput en bouwvallig schuurtje met Kronkelwilg zijn stille getuigen van dit verleden (6A en 6B)

Kruisen en kapellen

Kleine kapelletjes en veldkruisen vinden we overal verspreid in het landschap en dorpen. Veelal op knooppunten van wegen, gemarkeerd met monumentale bomen. Aan de Kogelstraat staat een modern veldkruis. Vervaardigd in 1982 op de plaats waar tot 1970 een bakstenen kapelletje heeft gestaan De lindebomen die het kapelletje flankeren getuigen van deze oude cultuurhistorische plek.

Van de lindeboom wordt geschreven dat het een zachte, lieve boom is. ln de linde huist het zoete lindewezen. Het is de boom van liefde en trouw, vrouwelijke gratie, schoonheid en geluk. Geen enkele boom is zo verbonden met het leven van een volk, met zijn liefde, in lust en leed, in jubel en rouw in smart en ernst als de linde. De linde behoedt en beschermt onze woningen.